Sla inhoud over

Kiesrecht

Het algemeen kiesrecht
Het algemeen kiesrecht is als grondrecht in artikel 4 van de Grondwet opgenomen. Het kiesrecht bestaat uit het actief en het passief kiesrecht (artikel 54 Grondwet). Het actief kiesrecht is het recht om te stemmen, ook wel het stemrecht genoemd. Het passief kiesrecht is het recht van een persoon om zich verkiesbaar te stellen. De voorwaarden voor het actief en passief kiesrecht zijn hetzelfde: de persoon heeft de Nederlandse nationaliteit, is 18 jaar of ouder en is niet uitgesloten van het kiesrecht.

De verdere uitwerking van het kiesrecht staat in de Kieswet en het daarop gebaseerde Kiesbesluit.[1]

Het kiesrecht voor gedetineerden
Voor gedetineerden was het tot 1986 niet mogelijk om te stemmen.[2] Sinds 1986 behoudt de gedetineerde in een penitentiaire inrichting zijn actieve en passieve kiesrecht. Ook gedetineerden die wegens een geestelijke stoornis onder curatele zijn gesteld mogen gebruik maken van hun kiesrecht.[3]

Kiesgerechtigde gedetineerden moeten vooraf geïnformeerd worden over de verkiezingen en de wijze waarop zij gebruik kunnen maken van hun democratische grondrecht.[4] Daartoe wordt een actieve rol van de directie van de inrichting verwacht.[5] De directie kan bijvoorbeeld posters en flyers verstrekken, waarin wordt uitgelegd hoe gedetineerden een stem kunnen uitbrengen of iemand kunnen machtigen. Daarnaast kunnen de stemwijzer en websites van de politieke partijen helpen bij het bepalen van de keuze. Deze websites zijn toegevoegd aan de lijst van toegestane websites die gedetineerden mogen bekijken. Meer informatie hierover staat in het dossier: re-integratiecentrum

Uitzondering
Er bestaat een uitzondering op het kiesrecht van gedetineerden. Als een persoon is veroordeeld tot een gevangenisstraf van ten minste een jaar, kan de rechter bepalen dat de veroordeelde ook wordt ontzet uit het kiesrecht. De veroordeelde verliest dan het recht op actief en passief kiesrecht (artikel 54 lid 2 Grondwet). Deze bevoegdheid heeft de rechter op grond van artikel 28, eerste lid, sub 3 van het Wetboek van Strafrecht (hierna: Sr).[6] Volledige ontzetting uit het kiesrecht komt in Nederland bijna niet voor. Slechts wanneer er sprake is van een misdrijf waarbij de grondslagen van het Nederlands staatsbestel ernstig zijn aangetast. Volgens het Ministerie van Binnenlandse Zaken gaat het om vijf gedetineerde in Nederland.

Stempas
Iedere kiesgerechtigde ontvangt een stempas. De stempas wordt op grond van artikel J 7 Kieswet (hierna: KW) minstens 14 dagen voor de stemming verstuurd. Gedetineerden dienen hun stempas op hetzelfde moment als alle andere kiesgerechtigden te ontvangen. De stempas wordt verzonden naar het adres waar zij de dag van de kandidaatstelling als persoon staan geregistreerd.[7] Gedetineerden worden na drie maanden automatisch ingeschreven op het adres van de inrichting. Zij ontvangen de stempas dan ook in de inrichting.

Het uitoefenen van het kiesrecht
Passief kiesrecht
In een detentiesituatie kan de uitoefening van het passieve kiesrecht praktische problemen opleveren. Een gedetineerde kan zich wel verkiesbaar stellen, maar kan, als hij gekozen wordt, niet zijn zetel innemen tijdens de detentieperiode.

Actief kiesrecht
Het actief kiesrecht is eenvoudiger en op verschillende manieren uit te oefenen. De meest gebruikelijke en eenvoudige manier waarop een gedetineerde zijn of haar stem kan uitbrengen, is door middel van een volmacht. Met een volmacht geeft een gedetineerde toestemming aan een ander om, namens hem of haar, zijn of haar stem uit te brengen.[8] Een volmacht kan worden verleend nadat schriftelijk aanvraag is gedaan (een verzoekschrift) of door overdracht van de stempas.[9] Het verzoekschrift dient te worden ingediend bij de burgemeester van de gemeente waar de gedetineerde op de dag van de kandidaatstelling is geregistreerd (artikel L 8 lid 1 KW). In het verzoekschrift wijst de gedetineerde een gemachtigde aan. Een gedetineerde kan alleen iemand machtigen die ook stemgerechtigd is in dezelfde gemeente (artikel L 8 lid 2 KW). Indien de gedetineerde niemand kent binnen de gemeente waar hij of zij mag stemmen, kan de gedetineerde een schriftelijk verzoek indienen om een kiezer in een andere gemeente te machtigen. Dit geldt niet voor de Gemeenteraadsverkiezingen, omdat er dan niet voldaan wordt aan de afbakening van verkiezingsgebied. Naast de verklaring van de volmachtgever dient de gevolmachtigde ook een verklaring te overleggen dat deze bereid is om als gevolmachtigde op te treden (artikel L 8 lid 3 KW). De burgemeester, respectievelijk Onze Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, zorgt er vervolgens voor dat het volmachtbewijs bij de gevolmachtigde komt (artikel L 13 lid 1 KW).

Er is nog een andere manier waarop gedetineerden gebruik kunnen maken van hun actieve kiesrecht. Gedetineerden zouden verlof kunnen aanvragen om zo naar het stembureau te kunnen gaan en daar een stem uit te brengen. Deze mogelijkheid lijkt niet vaak gebruikt te worden.

Een mogelijkheid die niet wettelijk is geregeld, maar in theorie zou kunnen, is om stemgerechtigde gedetineerden voor de Kieswet gelijk te stellen aan Nederlanders die in het buitenland wonen. Nederlanders in het buitenland kunnen per brief stemmen. Dit zouden gedetineerden dan ook vanuit de gevangenis kunnen doen, waardoor zij geen verlof hoeven aan te vragen en niemand hoeven te machtigen.[10]

Discussie
Er is discussie over de vraag of gedetineerden ook in persoon zouden moeten kunnen stemmen, oftewel de mogelijkheid krijgen om zelf naar de stembus te gaan. Zoals besproken biedt de Kieswet ‘aan degenen die hun vrijheid kwijt zijn ten tijde van de verkiezing’ nu alleen de mogelijkheid om hun stem te laten gelden via een volmacht (artikel 6 B KW). Op grond van deze wet zijn er op dit moment geen andere mogelijkheden.

Er gaan geluiden op dat dit moet veranderen. Volgens de Landelijke Gedetineerdencommissie (hierna: LGC) is het een groot goed om in persoon een stem uit te brengen. Daarom vroeg de LGC met een rapport uit 2006 al aan de inrichtingen om, waar mogelijk, een eigen stembureau in te richten.[11] De toenmalige staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties liet weten een andere visie te hebben dan de LGC. Een stemlokaal moet volgens de wet voor iedere kiezer openbaar toegankelijk zijn. Een stemlokaal in een penitentiaire inrichting kon hier volgens de staatssecretaris niet aan voldoen en behoorde dus niet tot de mogelijkheden.[12]

In 2010 liet de toenmalige minister Hirsch Ballin weten dat er wel degelijk mogelijkheden zijn om gedetineerden te laten stemmen vanuit een inrichting. Dit is echter afhankelijk van de concrete mogelijkheden van de desbetreffende inrichting om aan de eisen van de Kieswet te voldoen. Naast dat het stembureau openbaar en toegankelijk moet zijn voor alle kiezers, moet de directie geen belemmeringen zien in de dagelijkse gang van zaken door een stembureau.[13]

Ook nu weer met de verkiezingen in november 2023 voor de deur, blijft het faciliteren van het kiesrecht van gedetineerden een discussie. Waar wettelijk geen mogelijkheden worden geboden, anders dan een volmacht verlening, is het de taak van de overheid om effectief het kiesrecht van gedetineerden te faciliteren. Gedetineerden dienen ten eerste beter ingelicht te worden over dit recht (veel gedetineerden weten niet dat ze mogen stemmen) en de procedures om te stemmen moeten makkelijker en eenvoudiger gemaakt worden, door bijvoorbeeld een mobiel stembureau in penitentiaire inrichtingen te plaatsen.

Op 3 november 2023 heeft de belangenorganisatie voor (ex-)gedetineerden (hierna: Bonjo) een kort geding tegen de staat aangespannen. Volgens de Bonjo is het voor de ruim 7000 stemgerechtigden in gevangenschap erg lastig om hun stemrecht uit te voeren. Door de gedwongen stemrecht machtiging komt het stemgeheim in geding, vaak komen stempapieren niet aan en daarnaast is het te ingewikkeld om iemand te vinden die kan stemmen voor de gedetineerde. De inzet van de Bonjo was dan ook dat gedetineerden op 22 november 2023 via mobiele stembureaus in de inrichtingen moeten kunnen stemmen. Op 9 november 2023 heeft de voorzieningenrechter geoordeeld dat het probleem wordt erkend, maar dat het te kort dag is om de huidige manier van stemmen voor gedetineerden te toetsen aan de Kieswet. Het is nog niet duidelijk of de Bonjo na de verkiezingen een nieuwe poging wil doen, maar ze gaan in ieder geval in gesprek met de Dienst Justitiële Inrichtingen.[14]

Voorbeelden in de praktijk
Tijdens de verkiezingen van 2010 is er als pilot in de Tbs-kliniek de Kijvelanden voor het eerst een mobiel stembureau geweest. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2017 waren er in een aantal justitiële inrichtingen “gesloten stemlokalen” ingericht, waar gedetineerden en ook medewerkers hun stem konden uitbrengen.

Zo had de PI Almelo een mobiel stemlokaal ingericht. In de stilteruimte, die normaal als kerkzaal en Islamitische gebedsruimte gebruikt wordt, werd een stemhokje gecreëerd waar tussen 08.00 uur en 09.30 uur gestemd kon worden. Het was een gesloten stembureau waar, in tegenstelling tot reguliere stembureaus, geen gebruik van kon worden gemaakt door andere stemgerechtigden.

Ook in de jeugdinrichting De Hartelborgt werd een stemlokaal ingericht waar tussen 09.00 uur en 18.00 uur jongeren ouder dan 18 jaar en personeelsleden konden stemmen. Evenals het mobiele stembureau van PI Almelo, was het stemlokaal van De Hartelborgt besloten en dus niet toegankelijk voor andere stemgerechtigden.

Luistertip
Luister hier een podcast van de NPO waarin een ex-gedetineerde vertelt over het moeizame proces van stemmen vanuit de bajes. Bedel Bayrak geeft zijn visie over de tekortkomingen in het proces. "Ik heb het idee dat je mening en politieke ideeën er niet toe doen als je in de gevangenis zit." Hij zegt dat hij en z'n medegevangenen niet geïnformeerd of ingelicht zijn over het feit dat je mag stemmen. "Er gaat heel veel tijd en energie in zitten. Je ontvangt geen stempas en voor een volmacht heb je je legitimatiebewijs nodig." De ex-gedetineerde beschrijft stemmen vanuit de bajes als 'een proces met te veel drempels'.

__________________________________________________________________________________________

[1] ‘Kiesgerechtigdheid’,Kiesraad.nl

[2] ‘Kiesgerechtigdheid’, Kiesraad.nl

[3] ’Wilsonbekwamen mogen stemmen’, Kiesraad.nl

[4] RSJ 20 februari 2023 21/21894/GA.

[5] KC 2011/048, 19 augustus 2011.

[6] Gedetineerden stemmen ook bij Tweede Kamerverkiezing | Nieuwsbericht | dji.nl

[7] Kamerstukken II 2007/08, nr. 736, Aanhangsel. p. 1.

[8] RSJ 9 oktober 2020 R-20/5758/GA.

[9] Artikel L 2 lid 1 Kieswet.

[10] Stichting Landelijke Gedetineerdencommissie 2006. Stemmen Tijdens Detentie, rapportnummer 0611/21. p. 3.

[11] Muller, E.R. & Vegter, P.C. (2009) Detentie: gevangen in Nederland. Kluwer: Deventer. p. 390.

[12] Antwoorden op Kamervragen over het stemmen vanuit gevangenissen en tbs-klinieken, 23 juli 2010 door Hirsch Ballin. Vergaderjaar 2009-2010, nr. 2823.